STANISŁAW LEM (LEHM)

Stanisław Lem - biografia i twórczość pisarza

W roku 2016 przypada 95-ta rocznica urodzin Stanisława Lema 
i 10-ta rocznica jego śmierci

Stanisław Herman Lem (Lehm) - polski pisarz, futurolog, pisarz science fiction, filozof - (urodził się 12 września 1921 we Lwowie, zmarł 27 marca 2006 w Krakowie). Był spod znaku Panny. Twórczość pisarza porusza wiele dziedzin naukowych i krąży wokół tematów tyczących rozwoju nauki i techniki, natury ludzkiej, możliwości porozumienia się z innymi istotami inteligentnymi w kosmosie i miejsca, jakie człowiek zajmuje we Wszechświecie. Dzieła Lema odnoszą się do tematów z jakimi borykało się współczesne społeczeństwo, są refleksjami naukowo-filozoficznymi i zawierają elementy krytyki ustroju socjalistycznego. Stanisław Lem jest najczęściej tłumaczonym, najbardziej poczytnym pisarzem nieanglojęzycznym. Jego książki zostały przetłumaczone na ponad 40 języków i osiągnęły łączny nakład ponad 30 mln egzemplarzy. Wpływ Lema na światową literaturę SF krytycy przyrównują do wpływu H.G. Wellsa czy Olafa Stapledona. 

Był odznaczony między innymi medalem „Gloria Artis” i najwyższym polskim odznaczeniem państwowym Orderem Orła Białego. Jego nazwiskiem nazwano planetoidę oraz pierwszego polskiego satelitę naukowego.

Stanisław Lem - życiorys

Stanisław Lem (Lehm) urodził się we Lwowie 12 września 1921 w rodzinnym mieszkaniu przy ulicy Brajerowskiej 4 jako jedyne dziecko Samuela Lehma (1879–1954), lwowskiego lekarza i Sabiny Woller (1892–1979). Jego rodzice poznali się i zaręczyli jeszcze przed I wojną światową, jednak ślub odbył się dopiero po jej zakończeniu, gdyż Samuel Lehm został powołany do służby w armii austro-węgierskiej. Podczas wojny trafił do niewoli rosyjskiej po upadku twierdzy Przemyśl i przebywał w obozie jenieckim w Środkowej Azji. Po powrocie do Lwowa został asystentem na Wydziale Medycznym Uniwersytetu Jana Kazimierza i w kolejnych latach stał się cenionym laryngologiem. Ojciec Lema w młodości publikował także wiersze i prozę w lwowskiej prasie. Matka Stanisława Lema nie posiadała wyższego wykształcenia i zajmowała się domem. Siostra ojca Stanisława Lema była matką Mariana Hemara i Henryka Heschelesa. Istnieją także opinie, że Lem był kuzynem lwowskiego matematyka Stanisława Ulama, członka projektu Manhattan, jednak sam Lem nazywał go wyłącznie „znajomym”.

Pisarz swoje dzieciństwo i młodość spędził we Lwowie. Jego rodzina była zamożna i posiadała dwie lwowskie kamienice. Lem miał korzenie żydowskie, lecz jak twierdził w późniejszych latach - był wychowany jako katolik, a ze względów moralnych deklarował, że jest ateistą. Swój światopogląd określał również jako agnostycyzm. Był uczniem II Gimnazjum im. Karola Szajnochy i podczas trwania nauki uczestniczył w lekcjach religii mojżeszowej. Wyniki badań nad inteligencją uczniów przeprowadzone przez ówczesne władze oświatowe wykazały, że był najinteligentniejszym dzieckiem w południowej Polsce. Na początku lata 1939 zdał maturę. Ulubionymi lekturami Lema były w tym czasie utwory: Grabińskiego, Umińskiego, Verne’a i Wellsa. Pragnął studiować na politechnice i zostać uczonym.

II wojna światowa

Stanisław Lem po wybuchu II wojny światowej, w zaanektowanym przez Związek Radziecki Lwowie rozpoczął w 1940 studia medyczne na Wydziale Medycznym Uniwersytetu Lwowskiego, wydzielonym następnie w samodzielny Lwowski Instytut Medyczny. Próbował wcześniej dostać się na Politechnikę Lwowską, jednak mimo zdanego egzaminu nie został przyjęty na wymarzone studia ze względu na niewłaściwe w ustroju sowieckim pochodzenie społeczne – powiązania ze średnią burżuazją. Wstąpił zatem na medycynę, wykorzystując znajomości ojca, by uniknąć poboru do Armii Czerwonej. W roku 1941 po inwazji Niemiec na ZSRR i niemieckiej okupacji, podczas której zamknięto wszystkie lwowskie uczelnie, musiał przerwać naukę. Rodzina Lema mimo żydowskiego pochodzenia uniknęła osadzenia w gettcie, dzięki fałszywym dokumentom, które to pozwoliły Stanisławowi Lemowi podjąć pracę pomocnika mechanika i spawacza w garażach niemieckiej firmy Rohstofferfassung. Firma ta zajmowała się odzyskiem metali ze zniszczonego sprzętu wojskowego. W latach 1941–1942  Lem współpracował z polskim ruchem oporu, przekazując mu wykradzioną podczas pozyskiwania złomu amunicję i materiały wybuchowe. Próbował też włączyć się w propagandową akcję N skierowaną do żołnierzy niemieckich, ale jego znajomość języka niemieckiego nie była wystarczająca. W 1943 roku zmuszony był kolejny raz zmienić tożsamość i adres zamieszkania, gdyż obawiał się aresztowania za ukrywanie wcześniej na strychu kolegi pochodzenia żydowskiego. W 1944 po wyswobodzeniu Lwowa przez Ludową Armię Czerwoną, Lem podjął studia. 

Początki kariery pisarskiej

W roku 1946 w ramach akcji repatriacyjnej, Lem wraz z całą rodziną wyjechał do Krakowa. Nie chciał przyjąć obywatelstwa radzieckiego, toteż rodzina jego wyjechała tracąc cały dobytek. Ojciec Lema, wówczas siedemdziesięcioletni, W celu zdobycia środków do życia, ojciec Lema 70-cio letni staruszek, musiał podjąć pracę w szpitalu. Aby pomóc rodzinie Stanisław Lem zaczął publikować swoje prace w prasie, ale nie traktował swego pisarstwa zbyt poważnie i był skłonny podjąć pracę jako spawacz, ale jego ojciec nie zgodził się na to. W tej sytuacji Lem podjął przerwane studia medyczne na Uniwersytecie Jagiellońskim i rozpoczął trzeci rok nauki. Po otrzymaniu absolutorium przez miesiąc odbywał obowiązkową praktykę lekarską w szpitalu, gdzie trafił na oddział położniczy odbierając ponad 20 porodów i uczestnicząc jako asystent przy cesarskim cięciu. Owe krwawe doświadczenia sprawiły, że porzucił medycynę, której nigdy nie lubił i nie złożył egzaminów końcowych. Nie uzyskał dyplomu lekarza, ale tym samym uniknął wcielenia do wojska, gdyż w tamtym czasie do wojska kierowano wszystkich absolwentów studiów medycznych. Studia na uczelni nie były jednak bezowocne, bo dały mu solidne wykształcenie przyrodnicze i z nauk ścisłych (uzupełniane później samodzielnymi studiami), które Lem wykorzystywał w swojej twórczości.

Opowiadania o tematyce wojennej, okupacyjnej, zawierające elementy fantastyki naukowej – drukowane w latach 1946–1948 na łamach „Kuźnicy”, „Żołnierza Polskiego”, „Odry” i „Co Tydzień Powieść” - były pierwszymi utworami autora, które publikował już jako student medycyny. Zadebiutował utworami o tematyce fantastyki opublikowanymi w „Tygodniku Powszechnym”. Opowiadania "Obcy", "Ogród ciemności" i "Dzieje jednego odkrycia" ukazały się w roku 2005 w zbiorze "Lata czterdzieste". Dyktanda". W 1946 ukazała się drukowana w odcinkach w „Nowym Świecie Przygód” (numer 1. z 29 marca) nowela fantastyczno-naukowa "Człowiek z Marsa", napisana przez Lema jeszcze podczas okupacji, której fabuła dotyczyła tajemniczego przybysza badanego przez ziemskich uczonych w tajnym laboratorium. Opowieść była wzorowana na prozie H. G. Wellsa; w formie książkowej została wydana dopiero w 1994. W latach 1946–1948 Lem w „Tygodniku Powszechnym” opublikował swoje wiersze. Najlepsze z nich zostały potem przedrukowane w 1975 w książce "Wysoki Zamek. Wiersze młodzieńcze". Pierwsze wiersze Lem zaczął tworzyć jeszcze przed wojną w wieku 17 lat, ale już nigdy nie powrócił do ich pisania, choć pojawiały się w jego utworach (Wyprawa pierwsza A, czyli Elektrybałt Trurla) (Cyberiada). 

Stanisław Lem przyjaźnił się z Wisławą Szymborską i efektem tej przyjaźni było to, że pisywał w tym czasie także fraszki do humorystycznego pisma śląskiego „Kocynder”. Pierwszą powieścią w dorobku pisarza był utwór współczesny "Szpital przemienienia" ukończony w 1948. Akcja powieści rozgrywa się w sanatorium dla psychicznie chorych likwidowanym przez Niemców w 1940, ale nie doczekała się publikacji przez kilka najbliższych lat. Wydawnictwo „Książka i Wiedza” zablokowała wydanie tej pozycji i zażądało dopisania do tej powieści dwóch kolejnych części. Cała powieść musiała być zgodna z ówczesną linią ideologiczną i nie mogła się kończyć zbyt pesymistycznie (jak to było w pierwszej części). Wszystkie trzy części, ukończone w 1950, ostatecznie ukazały się pod tytułem "Czas nieutracony" nakładem Wydawnictwa Literackiego w 1955. Jako samodzielna powieść "Szpital przemienienia", pozbawiona wcześniejszych ingerencji w pierwotną postać, została wydana dopiero w 1975. W późniejszym okresie Lem nie zezwalał na wznawianie całości trylogii. Wyraził zgodę jedynie na druk po jednym rozdziale z każdej narzuconej mu części – "Wśród umarłych" i "Powrót" – w zbiorze "Lata czterdzieste. Dyktanda" z 2005.

W latach 1948–1950 Lem pracował jako młodszy asystent w Konwersatorium Naukoznawczym Asystentów Uniwersytetu Jagiellońskiego prowadzonym przez doktora Mieczysława Choynowskiego. Autor przedstawił mu do oceny swoją napisaną jeszcze we Lwowie pracę pod tytułem "Teoria pracy mózgu", którą Choynowski masakrycznie skrytykował. Mimo krytyki Choynowski naprowadził młodego autora na wartościową literaturę naukową dotyczącą głównie cybernetyki, którą otrzymywał w darach z zagranicy. Lem zaczął nocami studiować m.in. prace "Cybernetics or Control and Communication in the Animal and the Machine" N. Wienera i A Mathematical Theory of Communication C. E. Shannona. 

Po wielu latach, Lem w wywiadach, określi Choynowskiego mianem swojego intelektualnego mentora. Podczas dyskusji w Konwersatorium z mgr. Oświęcimskim na temat niemożliwości odtworzenia człowieka z atomów, narodził się pierwszy rozdział "Dialogów". Lem pisał pod pseudonimem recenzje książek naukowych i przegląd prasy w wydawanym przez Konwersatorium miesięczniku „Życie Nauki”. W jednym z opublikowanych artykułów skrytykował oficjalnie popierany ze względów ideologicznych łysenkizm (Łysenkizm – ogół teorii i poglądów, których autorem był Trofim Łysenko. Istotą łysenkizmu było zaprzeczenie istnienia genów i uznanie dziedzicznej zmienności środowiskowej za główny czynnik przystosowawczy), co wywołało spory skandal. W 1950 na polecenie władz Konwersatorium zlikwidowano, zaś redakcję „Życia Nauki” przeniesiono do Warszawy. Młody Lem znalazł się w sytuacji bez stałego zatrudnienia, przy braku formalnego wykształcenia.

Latem roku 1950 w Zakopanem Lem spotkał ówczesnego prezesa Spółdzielni Wydawniczej „Czytelnik” – Jerzego Pańskiego, z którym dyskutował o braku polskiej literatury fantastycznej. Za jego namową napisał w krótkim czasie powieść "Astronauci", która bardzo szybko, bo już w roku 1951 została wydana. Był to książkowy debiut Lema – fantastyczna opowieść o losie wyprawy na Wenus – który okazał się wielokrotnie dodrukowywanym bestsellerem. Pisarz, po jej wydaniu, został więc oficjalnie przyjęty do Związku Literatów Polskich. W 1951 ukazała się również napisna razem z Romanem Hussarskim, na konkurs organizowany przez wydawnictwo „Czytelnik” sztuka współczesna piętnująca amerykański imperializm pt. "Jacht Paradise". W 1954 Lem opublikował tom "Sezam i inne opowiadania", gdzie pojawiły się, oprócz kilku mniej popularnych opowiadań, pierwsze utwory związane z cyklem "Dzienniki gwiazdowe". W 1955 został wydany "Obłok Magellana" – utopijna powieść o wyprawie do najbliższego Ziemi układu gwiazd Alfa Centauri.

Dzieła z tego okresu były pisane zgodnie z regułami realizmu socjalistycznego, a ze względu na istnienie cenzury, nigdy nie mogłyby się ukazać w oficjalnym obiegu. Dlatego Lem musiał pisać wedle reguł, bo borykał się z problemami materialnymi, a publikacja dzieł była jedynym źródłem jego utrzymania. Utwory te były świadectwem zauroczenia młodego Lema ideą komunizmu, jak i przejawem naiwności politycznej pisarza, który doświadczył realiów sowieckiej okupacji we Lwowie. Pisarz bardzo szybko otrząsnął się z tego stanu i w późniejszym okresie życia wstydził się swoich wczesnych utworów i albo długo nie zezwalał na ich wznawianie (Astronauci, Obłok), albo całkowicie blokował kolejne wydania (Sezam, Jacht) – uznając, że nie były to dojrzałe i wartościowe pozycje. Mimo tego, ten nieoczekiwany sukces wydawniczy "Astronautów" skłonił pisarza do napisania kolejnych utworów fantastyczno-naukowych.

Stanisław Lem w lutym 1954 ożenił się z Barbarą Leśniak, ówczesną studentką medycyny, a później lekarzem radiologiem, którą poznał w 1949 lub 1950. W 1968 urodził się z tego związku syn – Tomasz. Pisarz wraz z ojcem i matką mieszkał początkowo w jednym pokoju przy ulicy Śląskiej w Krakowie. Po śmierci ojca w 1954, Lem przeniósł się wraz z matką do dwupokojowego mieszkania na ulicę Bonerowską. Tam też, jakiś czas po ślubie, przeprowadziła się żona Lema, która wcześniej mieszkała z siostrą na ulicy Sarego. Po śmierci teścia Lema, zaistniała konieczność sprowadzenia jego żyjącej samotnie żony z Bytomia do Krakowa. By umożliwić jej legalny pobyt w mieście zgodnie z procedurami meldunkowymi, Lemowie zapisali się do spółdzielni mieszkaniowej i w rezultacie w roku 1958 przeprowadzili się razem z teściową Lema, do jednorodzinnego domu w Klinach Borkowskich, części Krakowa w tych czasach dopiero rozbudowywanej. Matka Lema pozostała w mieszkaniu na ulicy Bonerowskiej. Lem długo sprzeciwiał się przeprowadzce i zdecydował się na nią dopiero, gdy za honoraria autorskie kupił swój pierwszy samochód – P70, by móc dojeżdżać do oddalonego o kilkanaście kilometrów centrum miasta.

Stanisław Lem - złoty okres twórczości

Po XX zjeździe KPZR w 1956 i wydarzeniach „polskiego października” w Polsce zapanowała większa swoboda pisarska. Do tego czasu twórczość Stanisława Lema sprawiała wrażenie poszukiwania drogi. Nadchodzące lata przyniosły rozkwit różnorakich form prozy beletrystycznej i dyskursywnej oraz długo oczekiwaną stabilizację życiową i materialną. Rozpoczęła się wielka, międzynarodowa kariera Lema jako pisarza science-fiction. Napisał on kilkanaście książek z tego nurtu, zarówno utrzymanych w stylu realistycznym, jak i groteskowym, które zostały przetłumaczone na wiele języków (z początku jeszcze tylko krajów „bloku wschodniego”).

W 1957 ukazała się pierwsza w polskim piśmiennictwie popularna monografia poświęcona cybernetyce – "Dialogi", gdzie w formie wyrosłej z tradycji dialogów Platońskich Lem dokonuje m.in. krytycznej analizy mechanizmów społecznych w centralnie sterowanym systemie polityczno-ekonomicznym. Jest to znacząca pozycja w dorobku pisarza, otwierająca obszerny nurt naukowej eseistyki. Również w 1957 ukazały się trzy nowe podróże znanego z "Sezamu" kosmicznego wędrowcy Ijona Tichego w zbiorze groteskowo-satyrycznych opowiastek filozoficznych zatytułowanym "Dzienniki gwiazdowe". Następne wydania zbioru z kolejnymi opowiadaniami (ale już bez utworu Podróż dwudziesta szósta i ostatnia) były opublikowane w latach 1961 (jako Księga robotów), 1966, 1971, 1982 oraz 1994 ze wspomnień Ijona Tichego przedstawiającym sylwetki różnorakich szalonych naukowców w opowiadaniach pisanych w większości w tonacji poważnej, mieszczących się w konwencji dziewiętnastowiecznej opowieści o „cudownym wynalazku”. 

W 1959 Lem powrócił do tematyki dalekich wypraw kosmicznych w powieści "Eden". Charakterystyczny dla jego twórczości motyw kontaktu z obcą cywilizacją następuje w wyniku wypadku pojazdu kosmicznego spowodowanego błędem nawigacyjnym i przymusowym lądowaniem na obcej planecie, w sposób dalece odbiegający od tradycyjnego schematu fantastyki naukowej. Powieść ta wyznacza początek dojrzałej twórczości fantastyczno-naukowej pisarza i stała się pierwszym utworem zaliczanym do kanonu powieści s-f. W 1959 roku ukazało się dzieło "Śledztwo" sugerujące tytułem powieść kryminalną i w punkcie wyjścia przypominające klasyczny romans detektywistyczny. Dalsza akcja powieści jest rozbudowywana wokół makabrycznych zniknięć zwłok z kostnic okazuje się w istocie oryginalną zagadką typu fantastyczno-naukowego, osnutą wokół problemów wynikających z istnienia mechanizmu przypadkowości, który wpisany jest w konstrukcję świata. Temat ten był rozwijany przez Lema w dalszej twórczości. Rok 1959 był również debiutem sympatycznego pilota Pirxa w zbiorze opowiadań "Inwazja z Aldebarana", zawierającym m.in. pierwsze trzy nowele z cyklu "Opowieści o pilocie Pirxie" oraz tytułową groteskę przypominającą stylem opowiadanie "Wesele w Atomicach" Sławomira Mrożka, które się ukazało w tym samym roku.

Stanisław Lem rok 1966

W 1961 ukazały się dwa sztandarowe dzieła fantastycznonaukowe Lema: "Solaris" i "Powrót z gwiazd" oraz groteskowa powieść "Pamiętnik znaleziony w wannie". Powieść "Solaris" jest uważana za jedno z najwybitniejszych osiągnięć twórczych pisarza. Tematem tego dzieła jest motyw kontaktu z inną inteligentną formą życia, a zarazem jest to utwór o bezsilności nauki i samego człowieka, z jego bagażem podświadomych lęków, wobec niemożności zrozumienia kosmosu. "Powrót z gwiazd" ukazuje czytelnikom obraz konsumpcyjnego, bezmyślnie szczęśliwego społeczeństwa przyszłości oglądanego oczyma bohaterów, którzy powrócili na Ziemię po ponad stu dwudziestu latach z wyprawy w okolice jednej z najbliższych gwiazd. "Pamiętnik" to opis podróży bohatera po labiryncie zagadkowego Gmachu pewnej rządowej instytucji – metaforze niepoznawalnego świata. Bohater ów – podobnie jak Józef K. w Procesie Kafki – usiłuje nadaremnie zrozumieć cel swojej misji. Niezależnie od twórczości literackiej Lem cały czas publikował eseje oraz felietony literackie i popularnonaukowe w różnych czasopismach. Nawiązał stałą współpracę z czasopismami: „Nowa Kultura”, „Przekrój”, „Życie Literackie”, „Twórczość”; zamieszczał dużo artykułów w „Problemach”. Niektóre z tych utworów wydrukowano w zbiorze "Wejście na orbitę" wydanym w 1962 – pierwszej nieprozatorskiej książce pisarza. W 1963 czytelnicy mieli możność zapoznać się z Lemem jako twórcą humorystycznych scenariuszy widowisk telewizyjnych. W tym roku ukazał się zbiór "Noc księżycowa" zawierający oprócz innych opowiadań cztery zabawne scenariusze przedstawień, z których w trzech głównym bohaterem jest profesor Tarantoga, genialny naukowiec i wynalazca, znany już z "Dzienników gwiazdowych" przyjaciel Ijona Tichego.

Rok 1964 przyniósł premiery aż trzech dzieł, które ugruntowały sławę pisarską Lema. Były to: powieść "Niezwyciężony" z tomu "Niezwyciężony i inne opowiadania", zbiór groteskowo-baśniowych opowiadań ze świata robotów wzorowanych na bajkach ludowych pt. "Bajki robotów" oraz zbiór esejów filozoficzno-futurologicznych "Summa technologiae". Akcja "Niezwyciężonego" – powieści napisanej w stylu hard science fiction, rozgrywająca się na pozornie martwej planecie Regis III, pozwala snuć autorowi refleksje nad siłą moralną człowieka i ludzką solidarnością w sytuacji zupełnej nieprzydatności dostępnej techniki oraz stosunku do całkowicie odmiennych form egzystencji we Wszechświecie. Przemyślenia futurologiczno-filozoficzne w "Summie" są osnute wokół problemów związanych z lawinowym rozwojem techniki oraz etycznymi dylematami wynikającymi ze spodziewanego wpływu przyszłych osiągnięć nauki i techniki na kulturę i cywilizację ludzką. Lem rozważa w swym dziele m.in. możliwość istnienia cywilizacji pozaziemskich, podobieństwa i różnice ewolucji biologicznej i technicznej, kwestie fantomatycznego oddziaływania na mózg człowieka, a także projekty cyborgizacji – rekonstrukcji organizmu ludzkiego. Utwór ten stanowi znakomity komentarz autorski do własnej twórczości literackiej. W 1965 ukazała się "Cyberiada" – dzieło uważane przez samego Lema za swoje szczytowe osiągnięcie; pogląd ten jest również podzielany przez wielu krytyków. Cykl opowieści o przygodach dzielnych robotów-konstruktorów: Trurla i Klapaucjusza w fikcyjnym świecie robotów, rozpoczęty trzema opowiadaniami w "Bajkach robotów", był kontynuowany przez autora w następnych latach nowymi utworami w zbiorach: "Polowanie" (1965), "Bezsenność" (1971), "Maska" (1976) oraz "Powtórka" (1979).

Niezwykły efekt literacki uzyskał Lem w "Cyberiadzie" poprzez zastosowanie konwencji staropolskiej gawędy szlacheckiej w połączeniu z techniczno-kosmiczną opowieścią fantastycznonaukową w stylu eposu, poematu heroikomicznego czy powiastki filozoficznej. W 1966 Lem opublikował książkę autobiograficzną – "Wysoki Zamek", opisującą spędzone we Lwowie dzieciństwo i młodość w formie pamiętnikarskiego zwierzenia. Opowieści o małym chłopcu towarzyszą również rozważania filozoficzne o Absolucie oraz dywagacje o teoriach matematycznych. Była to jednocześnie jedna z pierwszych książek o przedwojennym, polskim Lwowie opublikowana w PRL. Po jej wydaniu Lem otrzymał mnóstwo listów z podziękowaniami od Lwowiaków. W 1968 ukazały się zebrane po raz pierwszy w jednym tomie "Opowieści o pilocie Pirxie", wraz z premierowym opowiadaniem "Rozprawa". Wcześniej opowiadania z cyklu ukazywały się w zbiorach: "Inwazja z Aldebarana" (1959), "Księga robotów" (1961), "Noc księżycowa" (1963), "Polowanie" (1965). 

Do kanonicznego zbioru opowiadań o pilocie Pirxie dołączył wkrótce Ananke z tomu "Bezsenność" (1971). Pirx jest najsympatyczniejszą postacią polskiej klasycznej fantastyki naukowej, to przeciętny człowiek przyszłości wypełniający zwyczajne obowiązki pilota pojazdów kosmicznych. Każda opowieść przedstawia Pirxa w sytuacjach wymagających od niego niestereotypowego działania, wychodzi on z opresji zawsze obronną ręką dzięki temu, co wydaje się ludzką słabością: naiwności, niewiedzy i nielogicznej reakcji. Również w 1968 Lem opublikował powieść "Głos Pana". Dzieło w formie wspomnień fikcyjnego naukowca, uczestniczącego w projekcie badawczym o tytułowym kryptonimie mającym na celu rozszyfrowanie odkrytego przypadkowo przekazu z kosmosu, jest najbardziej udanym literackim portretem odkrycia naukowego i metodologii nauk ścisłych w całej prozie Lema. W tym samym 1968 czasopismo „Film” opublikowało scenariusz Lema do filmu "Przekładaniec" w reżyserii Andrzeja Wajdy, z główną rolą Bogumiła Kobieli. Scenariusz ten ukazał się potem również w tomie "Bezsenność" (1971).

Uzyskanie pozycji jednego z liderów światowej literatury fantastycznonaukowej pozwoliło powrócić pisarzowi do swoich pierwotnych zainteresowań twórczych. Począwszy od tego momentu w twórczości Lema formy beletrystyczne ustąpiły stopniowo miejsca rozważaniom ściśle filozoficznym i eseistyce naukowej. Pod koniec 1968 ukazał się obszerny esej "Filozofia przypadku" – oryginalne ujęcie przez autora teorii dzieła literackiego na gruncie nauk ścisłych i wkomponowanie go w kontekst problemowy kultury współczesnej. W 1970 wydano dwutomową pracę "Fantastyka i futurologia", obszerną monografię literatury fantastycznonaukowej, głównie anglosaskiej. W pierwszej, teoretycznej części, Lem przeprowadza analizę tego gatunku literackiego. W drugiej zaś części omawia krytycznie wybrane utwory w grupach tematycznych, również dokonując autointerpretacji własnych dzieł. W 1971 w zbiorze "Bezsenność" ukazało się obszerne opowiadanie "Kongres futurologiczny" z cyklu Ze wspomnień Ijona Tichego. Jest to jedno z najlepszych opowiadań Lema – wyrazista alegoria sterowania społeczeństwem za pomocą środków fałszujących rzeczywistość. Utwór ten należy do nurtu fantastyki socjologicznej, która używając alegorycznych środków wyrazu odsłania zniewalające ludzi mechanizmy sprawowania władzy.

W tym okresie Lem poszukiwał nowej formy literackiej, która pozwoliłaby połączyć poważny wykład naukowy i filozoficzny z fantastyczną teorią. Efektem tych poszukiwań było wydanie w 1971 zbioru "Doskonała próżnia", zaś w 1973 tomu "Wielkość urojona". Oba dzieła zaskoczyły zarówno czytelników, jak i krytyków literackich. Większość utworów z "Doskonałej próżni" to recenzje z nieistniejących książek, które można odczytywać jako niezrealizowane pomysły literackie i parodie stylów. Najważniejszym utworem jest jednak "Nowa Kosmogonia". Jest to fikcyjny wykład laureata Nagrody Nobla – przedstawienie Kosmosu jako Gry zaawansowanych cywilizacji: hipotezy naukowej mającej wyjaśnić zagadkę tzw. milczenia Wszechświata. Z kolei Wielkość urojona to zbiór fikcyjnych wstępów do nieistniejących dzieł. Powtarzają się w nich najważniejsze dla Lema pytania i zagadnienia – o istotę i możliwe formy istnienia rozumu. Najobszerniejszą część zbioru stanowi utwór "Golem XIV" – dwa wykłady inteligentnego komputera przedstawiające jego pogląd na ewolucję rozumu i zarys dalszego rozwoju ludzkości. Pomysł ten rozwinął Lem w samodzielnej książce pt. "Golem XIV" wydanej w 1981. 

W 1975 ukazała się druga po "Wejściu na orbitę" zbiorowa edycja tekstów eseistycznych Lema pt. "Rozprawy i szkice". Zawiera m.in. głosy Lema w dyskusjach nad "Summą" i "Filozofią przypadku", których zapisy opublikowały czasopisma „Studia Filozoficzne” oraz „Pamiętnik Literacki”, posłowia Lema z serii wydawniczej Wydawnictwa Literackiego „Stanisław Lem poleca” oraz inne eseje i teksty popularnonaukowe. Uaktualnione wydanie tej książki, zmienione i uzupełnione o nowe teksty, ukazało się w 2003 pt. "Mój pogląd na literaturę". W następnym roku Lem podjął na nowo problematykę losowego rozkładu zdarzeń i roli przypadku w opisywaniu natury świata – w 1976 opublikowano powieść "Katar", podobnie jak "Śledztwo" utrzymaną w konwencji prozy detektywistycznej. Tym razem zagadkę stanowi zastanawiająca seria zgonów bogatych turystów przebywających latem w Neapolu, którą rozwiązuje prowadzący prywatne śledztwo amerykański astronauta. Jest to jednocześnie obrazowe studium samotności człowieka ery ponowoczesnej. W tym samym roku 1976 ukazał się zbiór opowiadań "Maska", zawierający m.in. tytułowe opowiadanie o inteligentnej, zabójczej maszynie – uważane za jedno z najlepszych opowiadań Lema, a także utwór "Sto trzydzieści siedem sekund", w którym Lem bardzo trafnie przewidział zbliżającą się rewolucję komputerową (zastosowanie oprogramowania DTP i Internetu). W 1978 w czasopiśmie „Itd” Lem opublikował cykl felietonów „Czy jesteśmy sami w Kosmosie?”.

W niektórych utworach Lema z czasów PRL-u widoczna jest mniej lub bardziej zakamuflowana krytyka realnego socjalizmu i ZSRR. Tym niemniej zasadniczo pisaż unikał zaangażowania się w politykę i nie zapisał się nigdy do żadnej organizacji. Na początku lat 70-tych sekretarz KC PZPR i minister spraw wewnętrznych Franciszek Szlachcic próbował nakłonić pisarza do zamanifestowania poparcia dla nowej ekipy Edwarda Gierka, jednak pisarz odmówił. Natomiast w 1976 podpisał jeden z protestów przeciwko wpisaniu w konstytucję zapisów o „wiodącej roli PZPR” oraz „przyjaźni z ZSRR”. Pod koniec lat 70. Lem przygotował dla Polskiego Porozumienia Niepodległościowego pesymistyczną analizę aktualnej sytuacji społeczno-politycznej w Polsce pt. "Prognozy Chochoła", którą następnie opublikowno (pod pseudonimem) w paryskiej „Kulturze”. W 1978 Lem napisał dwa listy do Wydziału Kultury KC PZPR, w których stanowczo zaprotestował przeciwko otwieraniu, przetrzymywaniu i zaginięciom jego prywatnej korespondencji z zagranicznymi wydawcami i agentami literackimi. Działania władz uznał za szykany, które zmuszą go do opuszczenia kraju.

W domu, w którym rodzina Lemów mieszkała od 1958, zaczęło się robić ciasno. Olbrzymia liczba nagromadzonych książek, czasopism, magazynów i innych papierów Lema skłoniła ich do przeprowadzki. W 1978 Lemowie zaczęli budowę nowego, większego domu, oddalonego od starego zaledwie o kilka numerów wzdłuż ulicy Narwik w Klinach. Dom posiadał obszerny gabinet i inne udogodnienia dla pracy pisarskiej Lema, gdyż udało się ją zakwalifikować jako pracę „chałupniczą” i dzięki temu uzyskać pozwolenie na dodatkowy metraż – w ówczesnym prawie budowlanym istniało ograniczenie na maksymalną powierzchnię budynku mieszkalnego.

W 1982 Lem wysłał Ijona Tichego powtórnie na znaną z "Podróży czternastej" planetę kurdli – Encję. W tymże roku pojawiła się powieść "Wizja lokalna". Okazało się, że poprzednio I.Tichy przebywał na księżycu planety wystawionym jako atrakcja dla turystów kosmicznych. Aby odpowiednio przygotować się do misji na prawdziwą Encję sumiennie studiuje on w bibliotece opracowania i analizy na temat sytuacji na planecie – to sprawozdanie z lektur jawi się czytelnikowi jako obszerny traktat poświęcony funkcjonowaniu społeczeństwa z licznymi analogiami do spraw ziemskich. Powieść jest kolejnym wyrazem niewiary autora w możliwość stworzenia idealnego ustroju społecznego, a także ukazuje względność możliwych opisów rzeczywistości.

Wyjazd za granicę i powrót do kraju

Po wydarzeniach marcowych w 1968 Lem po raz pierwszy nosił się z zamiarem emigracji z Polski. Przed wyjazdem powstrzymało go przyjście na świat syna i niechęć do rozpoczynania wszystkiego od początku na Zachodzie, gdy trzeba było opiekować się małym dzieckiem. Po ogłoszeniu w 1981 stanu wojennego w Polsce, Lem chciał natychmiast wyjechać z kraju, jednak nie udało się to z powodu zamknięcia granic. Chęć Lema do wyjazdu była spowodowana brakiem dostępu do literatury światowej, cenzura i zaginięcia korespondencji prowadzonej z zagranicznymi wydawcami, braki na rynku i niepewność co do przyszłości syna. Dopiero w roku 1982 Lem dostał paszport w związku z przyznaniem mu rocznego stypendium w Wissenschaftskolleg zu Berlin (niem. Instytut Studiów Zaawansowanych) w Berlinie Zachodnim, dokąd wyjechał w tym samym roku. 

Nie mogąc sprowadzić do siebie rodziny i podlegając tym samym wciąż ograniczeniom w swobodzie wypowiedzi pisarskiej powrócił do kraju. Powodem tej decyzji był fakt, że za krytyczne wypowiedzi pod adresem systemu politycznego czy sytuacji w kraju mógł zostać pozbawiony prawa do powrotu, a rodzina możliwości wyjazdu. Kolejna okazja do opuszczenia Polski nadarzyła się już po stanie wojennym – w 1983, na zaproszenie austriackiego związku pisarzy z Wiednia. Cała rodzina Lemów otrzymała paszporty i wyjechała z kraju. Przez kilka miesięcy mieszkali w Berlinie Zachodnim, gdzie starali się o wizy austriackie, a następnie przenieśli się do Wiednia. W Wiedniu Lemowie zamieszkali w kamienicy, w czwartej dzielnicy, by po kilku latach przenieść się do domku w dzielnicy Hietzing przy ulicy Geneegasse.

Podczas pobytu w Wiedniu w latach 1983–1988 Lem nawiązał współpracę z paryską „Kulturą”, gdzie do 1987 zamieszczał artykuły publicystyczne pod pseudonimem „P. Znawca”. Lem nie zerwał kontaktu z Polską – w kraju w latach 1984 i 1986 ukazały się odpowiednio "Prowokacja" oraz "Biblioteka XXI wieku" – niewielkie zbiory szkiców będące kontynuacją "Doskonałej próżni". Zbiory te zawierały jednak w odróżnieniu od pierwowzoru recenzję dzieł dalece poważniejszych, np. historii nazistowskiego ludobójstwa czy dzieje rozwoju broni XXI wieku. W wydanej w 1987 powieści "Pokój na Ziemi" Ijon Tichy udaje się na Księżyc, aby sprawdzić stan przebiegu wyścigu zbrojeń, który został tam w całości przeniesiony bez jakiejkolwiek kontroli, na mocy porozumień między mocarstwami. Tym razem misja kończy się fiaskiem, gdyż rozwój wydarzeń wymyka się spod kontroli. Tematem powieści jest przyszłość konfliktów zbrojnych rozważana w kontekście dehumanizacji, rozproszenia i miniaturyzacji uzbrojenia – fabularyzacja pomysłu z "Biblioteki XXI wieku". Utwór można również odczytywać jako próbę znalezienia nadrzędnej idei ewolucyjnej dla materii ożywionej i nieożywionej.

Lem wzbraniał się przed powrotem do kraju, nawet gdy sytuacja polityczna się poprawiła. Tłumaczył swą postawę niekorzystnym położeniem geopolitycznym Polski. Jednocześnie narzekał na Wiedeń i mieszkańców Austrii. Ostatecznie Lemowie powrócili do kraju w 1988 i zamieszkali w ukończonym w tym czasie (budowę nadzorowała siostra żony Lema i jej syn z żoną) nowym domu na Klinach.

Ostatnie dzieła Stanisława Lema - 2005

W 1987 ukazała się ostatnia napisana przez Lema powieść pt. "Fiasko" – utwór poświęcony problematyce pionierskiego lotu do innej gwiazdy oraz próby kontaktu z pozaziemską cywilizacją, temat podejmowany przez autora od najwcześniejszych utworów fantastycznonaukowych ("Astronauci", "Obłok Magellana"). W przeciwieństwie do tamtych utopijnych dzieł, wydźwięk "Fiaska" jest zdecydowanie pesymistyczny. Co ciekawe "Fiasko", podobnie jak pierwsza książka Lema "Astronauci", powstało na wcześniejsze zamówienie wydawcy. W 1987 ukazało się polskie wydanie książki krytyka i historyka literatury Stanisława Beresia pt. "Rozmowy ze Stanisławem Lemem", w wersji okrojonej przez cenzurę. Rok wcześniej wydano niemiecką edycję tej książki. Pozycja ta to zapis rozmów przeprowadzonych ze Stanisławem Lemem pomiędzy listopadem 1981 a sierpniem 1982. Ponowne wydanie rozmów ze Stanisławem Beresiem, uzupełnione o teksty skreślone przez cenzurę oraz o nowe rozmowy, przeprowadzone we wrześniu i grudniu 2001 – zatytułowane "Tako rzecze... Lem" – miało miejsce w 2002. Bereś rozmawia z Lemem o jego dzieciństwie, okupacji i latach powojennych, o jego twórczości oraz o poglądach pisarza na filozofię, naukę i literaturę.

W 1989 – po powrocie do kraju z Wiednia – Lem zadeklarował zaprzestanie pisania beletrystyki. W następnych latach opublikował tylko kilka krótkich opowiadań, które ukazały się w czasopiśmie „Playboy Polska” oraz w antologii "Zagadka. Opowiadania" (1995), zawierającej utwory nienależące do uporządkowanych cykli opowiadań. Od tego czasu Lem zajmował się głównie publicystyką – pisaniem felietonów oraz prognoz futurologicznych, a także uprawiał krytykę literacką i komentował współczesne wydarzenia społeczno-polityczne. W 1992 w miesięczniku „Odra” zaczął ukazywać się cykl felietonów Lema „Rozważania sylwiczne”. Większość utworów z tego cyklu została potem opublikowana w tomach "Sex Wars" (1996, 2004) oraz "Dylematy" (2003). W 1992 Lem rozpoczął druk felietonów z cyklu „Świat według Lema” w „Tygodniku Powszechnym”.

Większość z tych felietonów ukazała się później w zbiorach: "Lube czasy" (1995), "Dziury w całym" (1997), "Dylematy" (2003), "Krótkie zwarcia" (2004) i "Rasa drapieżców" (2006). Lem jawi się w swoich felietonach jako krytyk kultury masowej oraz ubolewa nad wpływem powszechnej komercjalizacji, schlebiającej najniższym gustom, na postęp cywilizacji technicznej. W 1993 Lem rozpoczął publikację esejów naukowych w nieistniejącej już polskiej edycji czasopisma „PC Magazine” (do 1998), zebranych później w zbiorach "Tajemnica chińskiego pokoju" (1996) oraz "Bomba megabitowa" (1999). Rozważa w nich problemy biologicznej i sztucznej inteligencji, rozwoju informatyki oraz lawinowego przyrostu informacji w nauce i kłopotów z jej opanowaniem.

W 1993 pojawił się zbiór opowiadań "Pożytek ze smoka" z tytułowym opowiadaniem napisanym w 1983 i po raz pierwszy opublikowanym w Polsce, będącym krótką satyrą polityczną na pomoc ekonomiczną krajów Zachodu dla byłego Związku Radzieckiego. W 1995 polski pisarz s-f i krytyk Marek Oramus przeprowadził bardzo osobisty wywiad z Lemem, który został opublikowany w polskiej edycji czasopisma „Playboy”. W 2000 ukazał się tom "Przekładaniec" zawierający wszystkie wydane przez Lema scenariusze filmowe, widowiska telewizyjne i słuchowiska radiowe, które ukazały się wcześniej w tomach "Dzienniki gwiazdowe" (1957), "Noc księżycowa" (1963), "Bezsenność" (1971) oraz "Powtórka" (1979), w tym nie publikowane dotąd scenariusze filmowe "Pamiętnik znaleziony w wannie" i "Katar", napisane wspólnie z Janem J. Szczepańskim w latach 70. W tym samym 2000 ukazała się ostatnia książka eseistyczna Lema pt. "Okamgnienie", nawiązująca do wcześniejszych utworów: "Dialogi" (1957) i "Summa technologiae" (1964). Lem wyraża tu zaniepokojenie pogrążaniem się nauki w chaotycznym świecie kultury postmodernistycznej.

W roku 2000 ukazały się w formie książkowej rozmowy z publicystą i krytykiem literackim Tomaszem Fiałkowskim pt. "Świat na krawędzi". Oprócz wspomnień biograficznych dają one podsumowanie obaw pisarza o kondycję ludzkości w rozpoczynającym się nowym stuleciu. W 2001 ukazał się zbiór zabawnych dyktand pt. "Dyktanda czyli...", które Lem dyktował siostrzeńcowi swojej żony Michałowi Zychowi w czasie wakacji w 1970. W 2002 został opublikowany wybór listów pisanych przez Lema do różnych adresatów pt. "Listy albo opór materii". Wyboru i opracowania korespondencji dokonał znawca twórczości Lema, krytyk i historyk literatury Jerzy Jarzębski. W 2005 ukazał się ostatni – trzydziesty trzeci – tom „Dzieł Zebranych” Stanisława Lema w serii publikowanej przez Wydawnictwo Literackie od 1998, pod redakcją Jerzego Jarzębskiego.

Lem jest także autorem napisanej pod koniec lat 40. satyry na Stalina pt. "Korzenie. Drrama wieloaktowe" oraz niedokończonej powieści detektywistycznej w stylu Chandlera, którą Lem określał jako "Sknocony kryminał", powstałej pod koniec lat 50. Oba utwory zostały odnalezione w archiwum pisarza po jego śmierci i opublikowane w 2009.

Życie prywatne pisarza - ciekawostki

Stanisław Lem uwielbiał marcepan i chałwę i nie zrezygnował z tych słodyczy nawet wtedy, gdy w podeszłym wieku zachorował na cukrzycę. Pijał tylko likiery, najczęściej benedyktynkę oraz chartreuse, a także gin (o którym dyskutował ze Sławomirem Mrożkiem w korespondencji), palił papierosy mentolowe, ale w połowie lat 80-tych rzucił palenie z powodu kłopotów ze zdrowiem.

Uwielbiał jeździć na nartach i każdej zimy wyjeżdżał do Zakopanego i razem z żoną szusował na nartach na stoku Kasprowego Wierchu. Z powodu alergii na pyłki traw i pojawiający się katar sienny czerwiec także spędzał w Zakopanym, gdyż w Tatrach pylenie traw następowało później niż w Krakowie. W tym czasie mieszkał w Domu Literatów „Astoria” i tam powstały najsłynniejsze jego dzieła. 

Ulubioną lekturą Lema była "Trylogia" Sienkiewicza, ale czytał z niej tylko najlepsze, jego zdaniem, fragmenty. Cenił twórczość Bolesława Leśmiana, lubił muzykę poważną, szczególnie symfonie Beethovena, jazz (duet Louisa Armstronga z Ellą Fitzgerald), piosenki z "Kabaretu Starszych Panów" oraz niektóre piosenki grupy The Beatles. 

Do ulubionych filmów rozrywkowych Lema należały obrazy poświęcone postaci King Konga, seria z Jamesem Bondem, Gwiezdne wojny oraz serial Star Trek. Te ostatnie krytykował jednak za lekceważenie przez scenarzystów podstawowych praw fizyki. Z kina artystycznego najbardziej cenił filmy reżysera hiszpańskiego Luisa Buñuela. 

Znał wiele języków, był poliglotą: znał łacinę, niemiecki, francuski, angielski, ukraiński i rosyjski.

Lem był pasjonatem motoryzacji. Pierwsze prawo jazdy zdobył na kilka miesięcy przed wybuchem wojny, ale nie miał okazji się nim nacieszyć. W PRL posiadał m.in. następujące samochody: AWZ P70, Wartburg 1000, Fiat 1800, Fiat 125p oraz Mercedes-Benz W126. 

Był kierowcą obdarzonym temperamentem: lubił wyprzedzać i ścigać się spod świateł; zawsze z impetem wjeżdżał do garażu. Samodzielnie majsterkował przy swoich samochodach, a także korzystał z pomocy sąsiada „złotej-rączki”.

Stanisław Lem w kontaktach prywatnych był człowiekiem pogodnym, dowcipnym i czarującym, co zaskakiwało osoby znające go wyłącznie poprzez jego twórczość. Lubił żartować z otaczającej go rzeczywistości i ludzi, aczkolwiek niekoniecznie z samego siebie. Był osobą gościnną i towarzyską, często zabawiał swoich gości rozmową i prowadził z nimi ożywione dyskusje. 

Nie lubił gdy się z nim nie zgadzano i źle znosił krytykę własnej twórczości. Łatwo też wpadał w irytację, szczególnie w bardziej oficjalnych sytuacjach, jak negocjacje finansowe czy kontakty z urzędnikami państwowymi.

Najbliższym przyjacielem Lema był pisarz Jan Józef Szczepański, ojciec chrzestny syna Tomasza. Częstym gościem w domu Lemów bywał krytyk i historyk literatury Jan Błoński, sąsiad z osiedla. W młodości, po przyjeździe do Krakowa, dobrym znajomym pisarza był rzeźbiarz i architekt Roman Husarski oraz prawnik Jerzy Wróblewski. 

Znał osobiście Karola Wojtyłę, przyszłego papieża Jana Pawła II. Pierwszy raz spotkali się na przełomie lat 40. i 50. w domu J. J. Szczepańskiego, gdzie K. Wojtyła przybył jako wikary na tradycyjną kolędę. Na początku lat 70. ówczesny arcybiskup metropolita krakowski K. Wojtyła zaprosił Lema do swojej siedziby w celu prezentacji odczytu na temat przyszłości cywilizacji w związku z tzw. „kryzysem naftowym”. 

Podczas pobytu w Berlinie Zachodnim i Wiedniu Lem zaprzyjaźnił się blisko z pisarzem i historykiem Władysławem Bartoszewskim. Lem prowadził również ożywioną znajomość korespondencyjną m.in. z pisarzem Sławomirem Mrożkiem (opublikowaną w 2011 w tomie Listy), swoim amerykańskim tłumaczem Michaelem Kandelem (udostępniona w zbiorze Listy albo opór materii z 2002), a także ze swym agentem literackim na rynkach zachodnich – Austriakiem Franzem Rottensteinerem. 

Na początku lat 90-tych Rottensteiner wyjawił Lemowi w jednym z listów swój zamiar przekazania ich obszernej korespondencji z lat 1970–1990 do Biblioteki Ossolińskich, Lem wytoczył swojemu agentowi głośny proces przed sądem w Wiedniu i zażądał bardzo wysokiego odszkodowania. Pisarz przegrał proces o odszkodowanie, ale zablokował przekazanie listów. Zerwał też wszelkie kontakty z Rottensteinerem.

Choć Lem nazywał Lwów swoją „ojczyzną” i deklarował, iż pozostanie Lwowianinem aż do śmierci, rozmyślnie nigdy więcej nie odwiedził rodzinnego miasta od czasu wymuszonego wyjazdu w 1946. Wdowa po Stanisławie Lemie – Barbara zmarła 21 kwietnia 2016.

Choroba i śmierć pisarza 

Pisarz poważnie zachorował już w połowie lat 70-tych i był wtedy operowany. W czasie pobytu na emigracji przeszedł również kilka skomplikowanych operacji, dodatkowo cierpiał na depresję spowodowaną sytuacją w Polsce. Pod koniec życia bardzo podupadł na zdrowiu. Chorował na cukrzycę, mdlał, zdarzały mu się krwotoki po przedawkowaniu leków. Kilka razy był hospitalizowany, często w stanie agonalnym wymagającym natychmiastowej reanimacji. Na kilka tygodni przed śmiercią znalazł się w szpitalu z objawami niewydolności nerek i zapalenia płuc. Zmarł 27 marca 2006 w szpitalu klinicznym Collegium Medicum UJ w Krakowie, przed ukończeniem 85 lat. Zgodnie z jego ostatnią wolą urna z prochami została złożona 4 kwietnia 2006 na cmentarzu Salwatorskim w Krakowie. Pochówkowi towarzyszyła modlitwa odmówiona na prośbę rodziny.

Grób Stanisława Lema na cmentarzu Salwatorskim

Ku pamięci pisarza

Nazwiskiem pisarza została nazwana planetoida (3836) Lem, pierwszy polski sztuczny satelita naukowy Lem, a także ulice w niektórych polskich miastach. Ijon Tichy, jeden z bohaterów książek Lema, użyczył za to imienia planetoidzie (343000) Ijontichy. 

Śmierci Lema piosenkę pt. "Lema pamięci kosmiczny pogrzeb" (z albumu Matematyk) poświęcił zespół Homo Twist. 

Jego imię nosi także Zespół Szkół Ogólnokształcących w Kowarach oraz pierwszy w Polsce "Ogród Doświadczeń" w Krakowie.

12 października 2011 z okazji 90-tej rocznicy urodzin Lema wydawnictwo Powergraph opublikowało antologię opowiadań fantastycznych polskich autorów pt. "Głos Lema", ze wstępem Jacka Dukaja. Każdy utwór był napisany z inspiracji twórczością pisarza.

23 listopada 2011 z okazji 60-tej rocznicy wydania "Astronautów", pierwszej powieści Lema, wyszukiwarka Google przygotowała specjalnego doodle’a (czyli logo Google) z animacją i minigrą opartą na motywach z "Cyberiady", a inspirowaną ilustracjami Daniela Mroza do dzieł Lema. Był to najbardziej skomplikowany doodle wydany do tego czasu przez Google.

21 listopada 2013 wystrzelono w kosmos rakietę na której pokładzie znajdował się nanosatelita BRITE-PL "Lem" .

Jacek Kaczmarski w utworze "Ogłoszenie w Kosmos" ukończonym 5 lutego 1995, oddaje hołd ówcześnie żyjącemu Lemowi. 

Pierwszemu i jedynemu w Polsce synchrotronowi została nadana nazwa "Solaris" - od tytułu najsłynniejszej powieści Stanisława Lema.

Fundacja "Mam marzenie" sprzedała auto po wybitnym pisarzu Stanisławie Lemie za 50211 złotych. Samochód trafi do jednego z biznesmenów w Tarnowskich Górach

Wielbiciele twórcy powieści science fiction mogli stać się właścicielami 27-letniego mercedesa 280 SE (185 KM). Autor "Solaris" kupił samochód w Berlinie Zachodnim tuż przed stanem wojennym. Pisarzowi auto służyło nie tylko do przejażdżek. Za czasów PRL-u Lem przemycał nim m.in. paryską "Kulturę".

Mercedes Stanisława Lema

Nagrody i wyróżnienia pisarza

1. 1955 - Złoty Krzyż Zasługi
2. 1959 - Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski; 
3. 1965 - Nagroda Ministra Kultury i Sztuki II stopnia; 
4. 1970 - Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski; 
5. 1973 - Nagroda Literacka Ministra Kultury i Sztuki I stopnia; 
6. 1976 - Nagroda Państwowa I stopnia w dziedzinie literatury; 
7. 1979 - Order Sztandaru Pracy II klasy; 
8. 1996 - Order Orła Białego; 
9. 2005 - Złoty Medal "Zasłużony Kulturze Gloria Artis". 

Otrzymał doktorat honoris causa następujących uczelni wyższych: 

1. 1981 - Politechnika Wrocławska (Polska); 
2. 1997 - Uniwersytet Opolski (Polska); 
3. 1998 - Uniwersytet Jagielloński w Krakowie (Polska); 
4. 1998 - Lwowski Państwowy Uniwersytet Medyczny (Ukraina); 
5. 2003 - Uniwersytet w Bielefeldzie (Niemcy). 

Inne nagrody:

1. 1957 - laureat Nagrody Literackiej Miasta Krakowa za całokształt twórczości ze szczególnym uwzględnieniem "Czasu nieutraconego"
2. 1968 - Nagroda miesięcznika „Problemy”
3. 1970 - Nagroda Ministra Spraw Zagranicznych za popularyzację polskiej kultury za granicą
4. 1971 - Członkostwo w Science Fiction Research Association
5. 1971 - Nagroda „Miesięcznika Literackiego”
6. 1972 - członkostwo Komisji Polskiej Akademii Nauk „Polska 2000”
7. 1973 - Nagroda Literacka Ministra Kultury i Sztuki I stopnia
8. 1976 - Nagroda Europejskiego Kongresu Science Fiction EUROCON
9. 1979 - nagroda Przewodniczącego Komitetu do spraw Radia i Telewizji za całokształt współpracy artystycznej
10. 1979 - Wielka Nagroda Literatury Detektywistycznej
11. 1980 - Nagroda miesięcznika „Odra”
12. 1980 - Nagroda Europejskiego Kongresu Science Fiction EUROCON
13. 1985 - austriacka nagroda państwowa w dziedzinie kultury europejskiej
14. 1986 - Austriacka nagroda państwowa w dziedzinie kultury europejskiej za rok 1985
15. Nagroda Fundacji im. Jurzykowskiego w Nowym Jorku
16. 1991 - austriacka nagroda państwowa im. Franza Kafki w dziedzinie literatury
17. 1994 - członkostwo Polskiej Akademii Umiejętności
18. 1994 - Lem uhonorowany został przez polski PEN Club Nagrodą imienia Jana Parandowskiego, przyznawaną corocznie za dzieła w duchu Jana Parandowskiego i ustanowioną w 1988 roku przez wdowę po pisarzu, Irenę Parandowską
19. 1995 - Nagroda Polskiego PEN Clubu im. Jana Parandowskiego
20. 1995 - Medal międzynarodowego Stowarzyszenia Uczestników Lotów Kosmicznych
21. 1996 - Nagroda Wielkiej Fundacji Kultury
22. 1997 - honorowe obywatelstwo Krakowa
23. 2001 - Złote Berło - nagroda Fundacji Kultury Polskiej za „wyprzedzanie myślą swojego czasu”

Dzieła Stanisława Lema

1. "Człowiek z Marsa" (powieść s-f) drukowany w odcinkach w czasopiśmie "Nowy Świat Przygód", 1946.
2. "Astronauci", Czytelnik, 1951.
3. "Jacht 'Paradise'. Sztuka w czterech aktach" (współautor: Roman Hussarski), Czytelnik, 1951.
4. "Sezam i inne opowiadania" (zawiera pierwsze odcinki przygód Ijona Tichego), Iskry, 1954.
5. "Obłok Magellana", Iskry, 1954 (wcześniej powieść była drukowana w odcinkach w "Przekroju").
6. "Czas nieutracony", Wydawnictwo Literackie, 1955.
7. "Dzienniki gwiazdowe", Iskry, 1957 (wydanie zmienione i rozszerzone: Wydawnictwo Literackie, 1966; Czytelnik, 1971).
8. "Dialogi" (eseje), Wydawnictwo Literackie, 1957.
9. "Eden", Iskry, 1959.
10. "Śledztwo", Wyd. MON, 1959.
11. "Inwazja z Aldebarana" (zawiera opowiadania, które weszły w skład "Opowieści o pilocie Pirxie"), Wydawnictwo Literackie, 1959.
12. "Powrót z gwiazd", Czytelnik, 1961.
13. "Solaris", Wyd. MON, 1961.
14. "Pamiętnik znaleziony w wannie", Wydawnictwo Literackie, 1961.
15. "Księga robotów" (opowiadania), Iskry, 1961.
16. "Wejście na orbitę" (eseje), Wydawnictwo Literackie, 1962.
17. "Noc księżycowa" (opowiadania i scenariusze telewizyjne), Wydawnictwo Literackie, 1963.
18. "Niezwyciężony i inne opowiadania", Wyd. MON, 1964.
19. "Bajki robotów", Wydawnictwo Literackie, 1964.
20. "Summa technologiae" (eseje), Wydawnictwo Literackie, 1964.
21. "Polowanie" (opowiadania), Wydawnictwo Literackie, 1965.
22. "Cyberiada" (opowiadania), Wydawnictwo Literackie, 1965 (wydanie rozszerzone: 1967).
23. "Wysoki Zamek", Wyd. MON, 1966.
24. "Głos Pana", Czytelnik, 1968.
25. "Opowieści o pilocie Pirxie", Wydawnictwo Literackie, 1968 (wydanie rozszerzone: Czytelnik, 1973).
26. "Filozofia przypadku" (eseje), Wydawnictwo Literackie, 1968.
27. "Fantastyka i futurologia" (eseje), Wydawnictwo Literackie, 1970.
28. "Doskonała próżnia" (apokryfy), Czytelnik, 1971.
29. "Bezsenność" (opowiadania), Wydawnictwo Literackie, 1971.
30. "Wielkość urojona" (apokryfy), Czytelnik, 1973.
31. "Rozprawy i szkice" (eseje), Wydawnictwo Literackie, 1975.
32. "Szpital Przemienienia", Czytelnik, 1975.
33. "Katar", Wydawnictwo Literackie, 1976.
34. "Maska" (opowiadania i scenariusze telewizyjne), Wydawnictwo Literackie, 1976.
35. "Powtórka" (opowiadania i scenariusze radiowe), Iskry, 1976.
36. "Golem XIV" (opowiadania), Wydawnictwo Literackie, 1981.
37. "Wizja lokalna", Wydawnictwo Literackie, 1982.
38. "Prowokacja" (apokryfy), Wydawnictwo Literackie, 1984.
39. "Człowiek z Marsa", 1985 (wydanie fanzinowe, nierespektujące praw autorskich).
40. "Biblioteka XXI wieku" (apokryfy), Wydawnictwo Literackie, 1986.
41. "Pokój na Ziemi", Wydawnictwo Literackie, 1987.
42. "Fiasko", Wydawnictwo Literackie, 1987.
43. "Pożytek ze smoka" (opowiadania), PTWK, 1993.
44. "Człowiek z Marsa", Nowa, 1994 (pierwsze oficjalne wydanie drukiem zwartym).
45. "Lube czasy" (felietony), Znak, 1995.
46. "Sex Wars" (felietony), Nowa, 1996.
47. "Tajemnica chińskiego pokoju" (felietony), Universitas, 1996.
48. "Dziury w całym" (felietony), Znak, 1997.
49. "Bomba megabitowa" (felietony), Wydawnictwo Literackie, 1999.
50. "Okamgnienie" (felietony), Wydawnictwo Literackie, 2000.
51. "Przekładaniec" (scenariusze), Wydawnictwo Literackie, 2000.
52. "Dyktanda czyli...", Wydawnictwo Literackie, 2001.
53. "Listy albo opór materii" (wybór listów), Wydawnictwo Literackie, 2002.
54. "Dylematy" (felietony), Wydawnictwo Literackie, 2003.
55. "Krótkie zwarcia" (felietony z "Tygodnika Powszechnego" pisane po 1994), Wydawnictwo Literackie, 2004.
56. "Lata czterdzieste. Dyktanda" (debiutanckie opowiadania z lat 40. oraz "Dyktanda"), Wydawnictwo Literackie, 2005.
57. "Rasa drapieżców. Teksty ostatnie" (felietony z "Tygodnika Powszechnego" 2005 i 2006 w wyborze Tomasza Fiałkowskiego), Wydawnictwo Literackie, 2006.
58. "Sknocony kryminał" (kryminał i dramat z notatek autora), Agora SA 2009.

Zajrzyj także na artykuł: Stanisław Lem - cytaty:

http://polska-refleksje.blogspot.com/p/stanislaw-lem-biografia-i-tworczosc.html

© Wszelkie prawa do publikacji zastrzeżone przez: polska-refleksje@blogspot.com